2η Διεθνής Biennale Πρακτικής Φιλοσοφίας
«Φιλοσοφία στην Πράξη. Η φιλοσοφική χειρονομία: ενεργήματα πολιτικά, ηθικά, εκπαιδευτικά, καλλιτεχνικά»
8 – 11 Μαΐου 2020
Εργαστήριο Έρευνας στην Πρακτική Φιλοσοφία (Ε.Ε.Π.Φ.)
http://practphilab.aegean.gr/
Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών (Σ.Α.Ε.), Τμήμα Επιστημών της Προσχολικής Αγωγής και του Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού (Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ.), Ρόδος
Σε μια περίοδο έντονης αμφισβήτησης όσον αφορά στα χαρακτηριστικά των «κρίσεων» που πλήττουν εδώ κι εκεί τις δυτικές κοινωνίες, μία ορισμένη κοινωνική απαίτηση εγείρεται ως προς τη συμβολή της φιλοσοφίας στην αναζήτηση του νοήματος της ύπαρξης και στην εμπειρία μιας ζωής συνεκτικής. Είναι ακόμη δυνατό, εδώ και τριάντα περίπου χρόνια, να μιλάμε για μια ορισμένη «επιθυμία για αναστοχασμό», η οποία, στο επίπεδο των φιλοσοφικών δραστηριοτήτων, εκφράζεται, μεταξύ άλλων, μέσα από πολυάριθμες πρακτικές, περισσότερο ή λιγότερο καινοτόμες, όπως είναι τα φιλοσοφικά καφενεία, τα εργαστήρια φιλοσοφίας για παιδιά, κυρίως μάλιστα τα «φιλοσοφικά δρώμενα», όπου διασταυρώνονται η «επιθυμία για φιλοσοφία» και η «επιθυμία για τέχνη», ή ακόμα, μια ολόκληρη παραγωγή για το ευρύ κοινό, από περιοδικά φιλοσοφίας, στο διάδρομο με τα βιβλία για την «προσωπική ανάπτυξη», μέχρι και χώρους πολιτιστικούς σε εμπορικά κέντρα.
Σε αυτό το πλαίσιο, είναι εύκολο να μαντέψει κανείς ότι η δραστηριότητα των φιλοσόφων διατρέχει τον κίνδυνο να απωλέσει τα ειδικά της χαρακτηριστικά και να πνιγεί σ’ ένα άμορφο σύμφυρμα διαφόρων δραστηριοτήτων, επικεντρωμένων, για παράδειγμα, στην πνευματικότητα, την οικολογία, τον οριενταλισμό, τη θεραπεία, την αφύπνιση του εαυτού ή τη δημιουργικότητα. Αντίστροφα όμως, μια στάση άρνησης άνευ όρων απέναντι σε όλες τις νέες μορφές φιλοσοφικών πρακτικών, αν και , ενδεχομένως, μπορεί να ενισχύσει μία αναδίπλωση προς την ιδέα του πανεπιστημιακού «ναού», θα απέκοπτε τους/τις φιλοσόφους από κινήσεις του κόσμου και από δραστηριότητες, με τις οποίες οι άνθρωποι επιχειρούν, ακριβώς, να συνειδητοποιήσουν το πρωτογενές φιλοσοφικό σχέδιο: η φιλοσοφία συνιστά ένα σύνολο ασκήσεων, διότι είναι «ένας τρόπος ζωής, μια μορφή ζωής, μια επιλογή ζωής» (Hadot, P., La philosophie comme manière de vivre [Η φιλοσοφία ως τρόπος ζωής], Παρίσι: Albin Michel, 2001, σ. 154).
Ως εκ τούτου, χωρίς να εγκαταλείπει την αγκύρωσή της σε μια ιστορία και σε ένα σύνολο μεθόδων που συγκροτούν καλά την ιδιαιτερότητά της ως γνωστικού πεδίου, η φιλοσοφία πρέπει επίσης να αποδεχτεί και να αναλάβει τον πρακτικό της χαρακτήρα, δηλαδή:
τη δυνατότητά της για βοήθεια στη λήψη απόφασης (είναι πρακτικό, αυτό που εμπίπτει στη διαδικασία στο ζήτημα μιας επιλογής, μιας διαβούλευσης, μιας δέσμευσης),
τη δυνατότητά της για ενσάρκωση σε μια μορφή ζωής (είναι πρακτικό, αυτό που συγκεκριμενοποιείται στις χειρονομίες, είτε ενέργειες είτε συμπεριφορές) ή, ακόμα, την ενσωματωμένη μορφή της,
τη δυνατότητά της για ανακάλυψη και δημιουργία νοήματος όσον αφορά στις ανθρώπινες δραστηριότητες (είναι πρακτικό, αυτό που μπορεί να εγγράψει το νόημά του μέσα στην εμπειρία των προσώπων),
τη δυνατότητα της για διερώτηση, κριτική και συζήτηση σε σχέση με αυτό που παραμένει προβληματικό εντός της ανθρώπινης ύπαρξης (είναι πρακτικό, αυτό του οποίου το νόημα παραμένει ανοιχτό, δίχως «αλήθεια» ούτε οριστική απάντηση).
Η φιλοδοξία των διοργανωτών/τριών της Biennale και του Εργαστηρίου Έρευνας στην Πρακτική και Φιλοσοφία είναι λοιπόν να επερωτήσει, να ερευνήσει την έννοια της φιλοσοφικής χειρονομίας εντός μιας πολυπλοκότητας που δεν θα μπορούσε να συγκαλύψει την επιφανειακή προφάνεια του νοήματός της: τι είναι μια φιλοσοφική χειρονομία; Πώς να την χαρακτηρίσουμε; Πώς κάνουμε μια φιλοσοφική χειρονομία; Σε ποιες πρακτικές εγγράφεται; Kαι στο μεταίχμιο όλων αυτών: υπάρχουν, εν τέλει, χειρονομίες αυτές καθαυτές φιλοσοφικές;
Πρόκειται, βέβαια, για μία φιλοδοξία όχι τόσο πρόσφατη: από τις αρχαίες πρακτικές του εαυτού στις σχολές φιλοσοφίας μέχρι τη σύγχρονη πολιτική δέσμευση στο όνομα των φιλοσοφικών αρχών, περνώντας από τις μαρξιστικές διενέξεις για τη φιλοσοφία ως «θεωρία της θεωρητικής πρακτικής» ή από τον υπαρξιστικό στοχασμό για τις στάσεις και τις ενέργειες δια των οποίων το άτομο «επιλέγει τον εαυτό του», η φιλοσοφία ήρθε συχνά αντιμέτωπη με τις πρακτικές της εμφανίσεις. Φαίνεται, ωστόσο, ότι η έννοια της «φιλοσοφικής χειρονομίας» συνεχίζει να μην έχει επαρκώς διασαφηνιστεί, ιδίως σ’ ένα πλαίσιο του οποίου τον βαθιά προβληματικό χαρακτήρα έχουμε δείξει παραπάνω. μέσα στην «απλότητά» της, συνεπάγεται τουλάχιστον μια στάση ρήξης με τις προεξέχουσες φιλοσοφίες, με τις θεωρητικές αξιώσεις για τον προσδιορισμό των πρακτικών και των σκοπών τους. Στην πραγματικότητα, αυτός ο όρος προτείνεται για να καταδείξει, περιγράψει, προβληματοποιήσει και επεξεργαστεί τον γεωμετρικό τόπο ή την τομή ανάμεσα στο θεωρητικό και το πρακτικό, στο ακριβές σημείο όπου αυτά αρθρώνονται.
Επομένως, η διερώτηση σχετικά με την έννοια της φιλοσοφικής χειρονομίας δεν έχει καμία πρόθεση να καταδικάσει ορισμένα είδη φιλοσοφικών πρακτικών (τη μεταφυσική, για παράδειγμα), ούτε να προωθήσει μονομερώς μία μονάχα όψη φιλοσοφικής χειρονομίας συνοψίζοντας σε αυτήν και μόνο την ουσία της πρακτικής φιλοσοφίας. Σκοπός, επομένως, της Biennale δεν είναι να κατασκευάσει την «αλήθεια» της φιλοσοφικής χειρονομίας, αλλά να αναδείξει την πληθώρα και τη συμπληρωματικότητα νοημάτων, μερικές φορές ίσως συγκρουσιακών, των οποίων και επιχειρούμε την κατανομή σε 4 άξονες εργασίας, στους οποίους, αντίστοιχα, θα κατανεμηθούν και οι προτάσεις για Προφορικές Ανακοινώσεις, Εργαστήρια, Στρογγυλές Τράπεζες, e – Posters:
Άξονας 1. Πολιτική: Φιλοσοφικές χειρονομίες και ζωή στην Πόλη
Η φιλοσοφική χειρονομία έναντι της Πόλης, από τον Πλάτωνα και μετά, θέλησε να είναι ριζική. Ύστερα από το θάνατο του Σωκράτη, η σύγκρουση ανάμεσα στον φιλόσοφο και την Πόλη, όπως ανέλυσε η Hannah Arendt, «είχε φτάσει στο σημείο του παροξυσμού της» και «είναι μέσα σε αυτή την κατάσταση, όπου ο Πλάτων συνέλαβε την ιδέα της τυραννίας της Αλήθειας» (Qu’est-ce que la politique? [Τι είναι η πολιτική;], Παρίσι: Seuil, συλλ. Points, 2014, σ. 59): ο φιλόσοφος έπρεπε να είναι βασιλιάς. Η μορφή του φιλοσόφου «συμβούλου του πρίγκιπα», συνεχίζοντας να υπάρχει στην καρδιά της Δημοκρατίας, είναι κληρονομιά της. Σήμερα εξαλείφεται. Ωστόσο, η «ανάγκη» για φιλοσοφία στην Πόλη, δεν εξαλείφεται μαζί της. Μια «υψηλή» φιλοσοφία, διαδέχεται μία φιλοσοφία, της οποίας οι χειρονομίες φιλοδοξούν να συμμετάσχουν στον κοινό νου, σε αυτή την αίσθηση «που όχι μόνο έχουμε όλοι από κοινού, αλλά που, επιπλέον, μας κάνει ικανούς να ενσωματώσουμε έναν κόσμο κοινό κι έτσι να τον καταστήσουμε εφικτό» (ό.π., σ. 90) ή ακόμα να απεμπλακούμε ή να απομακρυνθούμε από αυτόν εκλαμβάνοντάς τον ως ένα επιστημολογικό εμπόδιο (Bachelard, G., La formation de l’esprit scientifique [Η διαμόρφωση του επιστημονικού πνεύματος], Παρίσι: Vrin, 1938). Ωστόσο, η φιλοσοφία μέσα σε αυτό το κοινό χώρο δεν φαίνεται να έχει κανένα πλεονέκτημα. θα έχει άραγε κάποιο ρόλο; Υπάρχει για το/τη φιλόσοφο μία ειδική χειρονομία προς όφελος αυτού του κοινού χώρου, που δύσκολα κατασκευάζεται και αναγνωρίζεται;
Άξονας 2. Ηθική: Φιλοσοφικές χειρονομίες, διαμόρφωση & μεταμόρφωση του εαυτού, προσανατολισμός της ζωής.
Για πολλούς άνδρες και γυναίκες του κόσμου μας σήμερα, η αναζήτηση του εαυτού, της προσωπικής ταυτότητας, παίρνει την έννοια της «προσωπικής ανάπτυξης», που έχει καταστεί πλέον η σύγχρονη μορφή της Bildung. Πάντως, ένα φαινόμενο τόσο σημαντικό δεν μπορεί να είναι μόνο αποτέλεσμα της μόδας. Αγγίζει θεμελιώδεις κοινωνικές και πολιτισμικές εξελίξεις. Αφορά βαθιά στη σύγχρονη ταυτότητα: αυτό που είμαστε, το πώς αντιλαμβανόμαστε τους εαυτούς μας ως ανθρώπινων όντων.
Από την άλλη πλευρά, δεν αποφεύγουμε να διαπιστώσουμε ότι το εκπαιδευτικό μοντέλο που έχει επιβληθεί, αγνοεί ευρέως όλη την παράδοση των ηθικοποιητικών χειρονομιών και των υπαρξιακών ασκήσεων. Η ιδέα σύμφωνα με την οποία η φιλοσοφία θα ήταν μια σφαιρική μορφή εκπαίδευσης είναι πολύ παλιά. Μελετώντας τα αρχαία κείμενα, ο Pierre Hadot επέμεινε στο γεγονός ότι η φιλοσοφία, επειδή είναι μια τέχνη ζωής, αποτελεί ουσιαστικά ένα σύνολο ποικίλων πρακτικών και ασκήσεων, και όχι την κατασκευή μιας τεχνικής γλώσσας προορισμένης για τους ειδικούς (Hadot, P., Exercices spirituels et philosophie antique [Πνευματικές ασκήσεις και αρχαία φιλοσοφία], Παρίσι: Albin Michel, 2002).
Ο άξονας αυτός επομένως, θα φέρει στο φως τις ελάχιστες εκείνες χειρονομίες που οργανώνουν ή αποδιοργανώνουν την ηθική μέσα σε πληθυντικά περιβάλλοντα δίνοντας ακριβώς έμφαση σε αυτό που επιτρέπει στον άνθρωπο να διαμορφωθεί στους κόλπους διαφορετικών συνθηκών, που, ενώ τον οικοδομούν, την ίδια στιγμή τον προκαλούν. Στο συγκεκριμένο πλαίσιο, θα μας ενδιέφερε, για παράδειγμα, επίσης, η φιλοσοφική παρέμβαση σε συνθήκες κλινικής κατάστασης. Διότι, στην πραγματικότητα, εάν βρίσκεται στενά συνδεδεμένη με τη φροντίδα για τον/την άλλο/η στην καρδιά μιας ηθικής πλήρως φιλοσοφικής, απηχεί εξίσου την προβληματική της εμπειρίας: δεν στοχεύει άραγε η φιλοσοφική παρέμβαση να δώσει νόημα στην υγεία και την ασθένεια ως εμπειρία απολύτως ανθρώπινη; Από την άλλη, επιχειρούμε να κατανοήσουμε με ποιον τρόπο η φιλοσοφική παρέμβαση αποκαλύπτει εσωτερικά στρώματα στο επίπεδο της ηθικής, ιδιαίτερα όταν η διαμόρφωση της τελευταίας υπόκειται στις ειδικές συνθήκες διαφορετικών πεδίων δραστηριότητας ή διαφορετικών επαγγελματικών χώρων : ποιες θα ήταν οι χειρονομίες που θα χειραφετούσαν την ηθική ως επίμονη κίνηση αναστοχασμού μέσα σε διαφορoποιούμενα συγκείμενα, δεσμεύσεις και περιορισμούς, ένθεν και κακείθεν κωδίκων, μεθοδολογιών, τεχνοτροπιών, πρακτικών;
Άξονας 3. Εκπαίδευση: Φιλοσοφικές χειρονομίες και πολιτισμός της ανθρωπότητας
Είτε στην περίπτωση της διαμόρφωσης του εαυτού είτε στην εκπαίδευση των νέων, η εκπαίδευση δεν θα μπορούσε να εξαντληθεί σε ορισμένες λειτουργικές ενέργειες (ένταξη, κατάρτιση, μετάδοση, αξιολόγηση, κοινωνικοποίηση, πλαισίωση, κ.λ.π.). Παρουσιάζεται μάλλον ως ένα σύνολο φιλοσοφικών χειρονομιών, προορισμένων να μας κάνουν καλύτερους/ες ή, μετριοπαθέστερα, να μας βοηθήσουν να ζήσουμε μια ζωή άξια να βιωθεί, δηλαδή, μια ζωή φιλοσοφική.
Σήμερα, ένα μοντέλο που σημαδεύεται από τον ωφελιμισμό και τον τεχνοκρατικό σχεδιασμό της παιδείας (μοντέλο των δεξιοτήτων, μεταξύ άλλων) προωθεί μια τεχνικιστική αντίληψη της εκπαίδευσης, στην οποία αντιτίθενται πολυάριθμες πρακτικές, που αντλούν από πηγές της αρχαίας παιδείας, της ανθρωπιστικής Αναγέννησης, της Bildung ή, πιο πρόσφατα, από το γαλαξία της νέας Εκπαίδευσης, δεδομένου ότι η τελευταία δεν θέλει να περιορίζεται σε «τεχνικές διδασκαλίας», αλλά εξακολουθεί να φέρει ένα φιλοσοφικό και πολιτικό σχέδιο.
H Biennale θα μπορέσει, επομένως, να διερευνήσει τουλάχιστον δύο κατηγορίες προβλημάτων:
* Σε εννοιολογικό επίπεδο, θα είναι ενδιαφέρον να διερευνήσει τα όρια της έννοιας της «χειρονομίας» στην εκπαίδευση, τόσο διακρίνοντάς την από έννοιες, όπως αυτές των ασκήσεων, των πρακτικών, των ενεργειών, των στάσεων όσο και συνδέοντάς την με εκείνες. Ως προς τι το να χαμογελάμε σε ένα παιδί, αλλά επίσης να του απευθύνουμε μια επίπληξη, συνιστούν φιλοσοφικές χειρονομίες; Ως προς τι επαγγελματικές χειρονομίες στο χώρο της εκπαίδευσης μπορούν να αποκαλούνται «φιλοσοφικές»;
*Σε πρακτικό επίπεδο, οι συμμετοχές θα μπορούν να επικεντρωθούν σε παραδείγματα φιλοσοφικών εκπαιδευτικών χειρονομιών και στην υλοποίησή τους. Στον τομέα αυτό, οι καθημερινές εμπειρίες στις σχολικές τάξεις και τους εκπαιδευτικούς χώρους μπορούν να συνεξεταστούν με τις πρακτικές, στις οποίες οδηγούν ειδικά παιδαγωγικά και εκπαιδευτικά ρεύματα.
Άξονας 4. Kαλλιτεχνικός: φιλοσοφικές χειρονομίες και αισθητικές εμπειρίες
Η σύγχρονη τέχνη και η σύγχρονη φιλοσοφία γνωρίζουν σήμερα μια κοινή περιπέτεια. Τα όρια ανάμεσα στην τέχνη και στη φιλοσοφία συγχέονται. Γίνεται μάλιστα λόγος για «φιλοσοφική έμπνευση της σύγχρονης τέχνης» (Moeglin-Delcroix, A., Les artistes contemporains et la philosophie [Οι σύγχρονοι καλλιτέχνες και η φιλοσοφία], Revue d’esthétique, 44, 2003). Ο/Η καλλιτέχνης/ιδα όχι μόνο διαβάζει τους/τις φιλοσόφους και εμπνέεται από αυτούς/ές, αλλά εγγράφει τη φιλοσοφική διερώτηση στο καλλιτεχνικό πράττειν. Οι «performances» είναι καταρχήν διερωτήσεις της εμπειρίας: αποδέχονται την πρόκληση που, σύμφωνα με τον Dewey, η τέχνη θέτει στην φιλοσοφία, «πρόκληση που ως διακύβευμα έχει την κατανόηση, διεύρυνση και βελτίωση της εμπειρίας» (Barbereau, Y., «Expérience et performance. Fragments d’un dialogue pragmatique» [Εμπειρία & performance. Αποσπάσματα ενός Πραγματικού διαλόγου], στο: Moeglin-Delcroix, ό.π.). Σε ποιο βαθμό αυτή η φιλοσοφία μπορεί να αποδεχτεί αυτή την πρόκληση μέσα στον ίδιο της τον εαυτό, στους κόλπους του ίδιου της του πράττειν στην ιδιαιτερότητά του; Σε ποιο βαθμό η φιλοσοφική χειρονομία δύναται να μετέχει σε αυτήν την κατανόηση, αυτήν την διεύρυνση και αυτήν την μεγέθυνση της εμπειρίας; Εμπειρία φιλοσοφική και εμπειρία καλλιτεχνική, χειρονομία φιλοσοφική και χειρονομία καλλιτεχνική μπορούν να τροφοδοτήσουν η μια την άλλη, να συν-εργαστούν; Αυτές οι διερωτήσεις και αυτές οι πρακτικές, κοινές στην τέχνη και τη φιλοσοφία, βρίσκουν ωστόσο τις απολήξεις τους στην εκπαίδευση. Όχι μόνο πολλαπλασιάζονται οι αναφορές στην τέχνη και στους/στις καλλιτέχνες/ιδες ως εκπαιδευτικές εναλλακτικές, αλλά ολοένα και περισσότερες γίνονται οι εκπαιδευτικές πρωτοβουλίες που επιχειρούν τη σύζευξη μεταξύ καλλιτεχνικής και φιλοσοφικής παρέμβασης.
2ème Biennale Internationale de Philosophie Pratique
“Philosophie en praxis. Le geste philosophique: engagements politiques, éthiques, éducatifs, artistiques”
8 – 11 Mai 2020
Laboratoire de Recherche en Philosophie Pratique (L.R.Ph.P.)
http://practphilab.aegean.gr/
Université d’Égée, Faculté des Sciences Humaines, Département des Sciences de l’Education Préscolaire et de l’Ingénierie Éducative, Rhodes (Grèce)
Dans une période de forte interrogation sur les caractéristiques des ‘‘crises’’ qui frappent çà et là les sociétés occidentales, une certaine demande sociale se fait entendre quant aux apports de la philosophie dans la recherche du sens de l’existence et dans l’expérience d’une vie cohérente. Il est même possible depuis une trentaine d’années de parler d’un certain ‘‘désir de réflexion’’, qui, au niveau des activités philosophiques, s’exprime entre autres à travers plusieurs pratiques peu ou prou innovantes, telles que les cafés philosophiques, les ateliers de philosophie pour enfants, voire même des ‘‘performances philosophiques’’, où se croisent ‘‘désir de philosophie’’ et ‘‘désir d’art’’, ou encore toute une littérature ‘‘grand public’’ allant des magazines de philosophie au rayon du ‘‘développement personnel’’ des espaces culturels dans les grandes surfaces.
Dans ce contexte, il est aisé de deviner que l’activité des philosophes court le risque de perdre ses spécificités et d’être noyée dans un conglomérat informe d’activités diverses, centrées par exemple sur la spiritualité, l’écologie, l’orientalisme, la thérapie, l’éveil de soi ou la créativité. Mais inversement, une posture de refus inconditionnel de toutes les nouvelles formes de pratiques philosophiques, si elle peut éventuellement fortifier un repli sur le ‘‘temple’’ universitaire, couperait les philosophes des mouvements du monde et des activités par lesquelles les humains tentent, justement, de réaliser le projet philosophique originel: la philosophie est un ensemble d’exercices parce qu’elle est ‘‘un mode de vie, une forme de vie, un choix de vie’’ (Hadot, P., La philosophie comme manière de vivre, Paris: Albin Michel, 2001, p. 154).
Ainsi, sans renoncer à son ancrage dans une histoire et dans un ensemble de méthodes qui constituent bien sa spécificité disciplinaire, la philosophie doit aussi assumer son caractère pratique, c’est-à-dire :
- son pouvoir d’aide à la décision (est pratique ce qui relève d’un choix, d’une délibération, d’un engagement),
- son pouvoir d’incarnation dans une forme de vie (est pratique ce qui se concrétise dans des gestes, soit des actes, soit des conduites) ou même sa forme incorporée,
- son pouvoir de découverte et de création de sens pour les activités humaines (est pratique ce qui peut inscrire son sens dans l’expérience des personnes),
- son pouvoir d’interrogation, de critique et de discussion sur ce qui demeure problématique dans l’existence humaine (est pratique ce dont le sens demeure ouvert, sans ‘‘vérité’’ ni réponse définitive).
L’ambition des organisateurs/trices de la Biennale et du Laboratoire de Recherche en Philosophie Pratique est donc d’interroger la notion de geste philosophique dans une complexité que ne saurait masquer l’évidence superficielle de son sens : qu’est-ce qu’un geste philosophique ? Comment le caractériser ? Comment faire un geste philosophique ? Dans quelles pratiques s’inscrit-il ? À la limite, existe-t-il des gestes proprement philosophiques ?
Ce projet, bien sûr, n’est pas si récent : des pratiques antiques de soi dans les écoles de philosophie jusqu’à l’engagement politique contemporain au nom de principes philosophiques, en passant par les débats marxistes sur la philosophie comme ‘‘théorie de la pratique théorique’’ ou par la réflexion existentialiste sur les attitudes et les actions par lesquels l’individu ‘‘se choisit’’, la philosophie a bien souvent eu affaire à ses occurrences pratiques. Il nous semble toutefois que la notion de ‘‘geste philosophique’’ demeure insuffisamment élucidée, surtout dans un contexte dont nous avons indiqué plus haut le caractère profondément problématique ; dans sa ‘‘modestie’’, elle implique au moins une posture en rupture avec les philosophies de surplomb, avec la prétention théorique à déterminer les pratiques et leurs finalités. En fait, ce terme est proposé pour signaler, décrire, problématiser et élaborer le lieu géométrique ou la coupure entre le théorique et le pratique, à l’endroit précis où ils s’articulent.
C’est pourquoi, le questionnement sur le concept de geste philosophique n’entend nullement condamner certains types de pratiques philosophiques (la métaphysique, par exemple), ni faire la promotion unilatérale d’un seul profil de geste philosophique résumant à lui tout seul l’essence de la philosophie. L’objectif du colloque n’est donc pas de construire la ‘‘vérité’’ du geste philosophique, mais de proposer un foisonnement et une complémentarité peut-être parfois conflictuelle de sens que nous essayons de répartir selon les 4 axes suivants dans lesquels Communications orales, Ateliers, Tables Rondes, e-Posters devront s’inscrire :
- axe 1. Politique : Gestes philosophiques et vie dans la Cité
Le geste de la philosophie à l’égard de la Cité, depuis Platon, s’est voulu radical. Après la mort de Socrate, le conflit entre le philosophe et la Cité, comme l’analyse Hannah Arendt, ‘‘était arrivé à son paroxysme’’ et ‘‘c’est dans cette situation que Platon conçut sa tyrannie de la vérité’’ (Qu’est-ce que la politique ?, Paris : Seuil, col. Points, 2014, p. 59) : le philosophe devait être roi. La figure du philosophe ‘‘conseiller du prince’’, perdurant au cœur de la République, en est un héritage. Elle s’efface aujourd’hui. Le ‘‘besoin’’ de philosophie dans la Cité toutefois ne s’efface pas avec elle. À une philosophie de surplomb succède une philosophie dont les gestes aspirent soit à participer au sens commun, si ce sens n’est pas seulement ce que « nous avons tous en commun, mais qui de plus nous rend aptes à intégrer un monde commun et par là à le rendre possible’’ (Ibid., p. 90) soit à se dégager ou s’éloigner de lui comme étant un obstacle épistémologique (Bachelard, G., La formation de l’esprit scientifique, Paris : Vrin, 1938). Pourtant, la philosophie dans ce commun n’a nul privilège ; est-ce qu’elle y aura un rôle ? Y a-t-il pour le/la philosophe, un geste spécifique au profit de ce commun difficilement construit et reconnu ?
- axe 2. Éthique : Gestes philosophiques, formation et transformation de soi, orientation de vie
Pour beaucoup d’hommes et de femmes de notre monde, la quête de soi, la quête de l’identité personnelle, passe aujourd’hui par le ‘‘développement personnel’’, devenu comme la figure contemporaine de la Bildung. Un phénomène aussi important ne peut pas être seulement l’effet de la mode. Il touche à des évolutions sociales et culturelles de fond. Il concerne en profondeur l’identité moderne : ce que nous sommes, comment nous nous concevons comme être humain.
D’autre part on ne peut que constater que le modèle éducatif imposé ignore très largement toute la tradition des gestes éthopoïétiques et des exercices existentiels. L’idée selon laquelle la philosophie serait une forme globale d’éducation est d’ailleurs très ancienne. Étudiant les sagesses antiques, Pierre Hadot a insisté sur le fait que la philosophie, parce qu’elle est un art de vivre, est essentiellement un ensemble de pratiques et d’exercices variés, et non la construction d’un langage technique réservé à des spécialistes (Hadot, P., Exercices spirituels et philosophie antique, Paris : Albin Michel, 2002).
Cet axe voudrait tirer au clair ces gestes infimes qui organisent ou désorganisent l’éthique dans des environnements pluriels amplifiant ce qui permet à la personne humaine de se former au sein de conditions différentes qui tout en la construisant la défient.
Dans ce cadre on s’intéressera aussi, par exemple, à l’intervention philosophique en situation clinique. Celle-ci en effet, si elle est en étroite relation avec le souci de l’autre au cœur d’une éthique pleinement philosophique, vient aussi en écho à la problématique de l’expérience : l’implication philosophique ici ne vise-t-elle à donner un sens à la santé et la maladie comme expérience proprement humaine ? D’autre part, nous essayons de comprendre comment l’intervention philosophique révèle des couches intérieures au niveau de l’éthique, particulièrement quand la formation de cette dernière est soumise aux conditions singumières régissant les différents champs d’activité ou les différents espaces professionnels : quels seraient les gestes qui émanciperaient l’éthique, en tant qu’un mouvement persistant de réflexion, dans des contextes, engagements et limitations diversifiés, en deçà et au delà des codes, méthodologies, styles, pratiques ?
- axe 3. Éducatif : Gestes philosophiques et culture de l’humanité
Que ce soit dans le cas de la formation de soi ou dans celui de l’éducation de la jeunesse, l’éducation ne saurait s’épuiser dans certaines actions fonctionnelles (inclure, instruire, transmettre, évaluer, socialiser, encadre etc.). Elle se présente plutôt comme un ensemble de gestes philosophiques destinés à nous rendre meilleurs ou, plus modestement, à nous aider à vivre une vie digne d’être vécue, c’est-à-dire une vie philosophique.
Aujourd’hui, un modèle marqué par l’utilitarisme et par l’ingénierie technocratique de la formation (le modèle des compétences, entre autres) promeut une conception techniciste de l’éducation, à laquelle s’opposent toutefois de nombreuses pratiques puisant aux sources anciennes de la paideïa antique, de la Renaissance humaniste, de la Bildung ou, plus récemment, de la galaxie de l’Éducation nouvelle dès lors que celle-ci n’est pas réduite à des ‘‘techniques pédagogiques’’ mais demeure porteuse d’un projet philosophique et politique.
La Biennale pourra donc explorer deux catégories de problèmes au moins :
* Au niveau conceptuel, il sera intéressant d’explorer la délimitation de la notion de ‘‘geste’’ en éducation, en la distinguant de notions telles que les notions d’exercices, de dispositifs, de pratiques, d’actes, de postures, tout en l’articulant avec ceux-ci. En quoi sourire à un enfant, mais aussi exprimer une réprimande à son égard, sont-ils des gestes philosophiques ? En quoi des gestes professionnels d’enseignants et d’éducateurs peuvent-ils être dits ‘‘philosophiques’’ ?
* Au niveau pratique, les contributions pourront se focaliser sur des exemples de gestes philosophiques éducatifs et sur leur mise en œuvre. En ce domaine, les expériences ordinaires dans les salles de classe et les lieux éducatifs peuvent voisiner avec l’examen de pratiques induites par des courants pédagogiques et éducatifs spécifiques.
- axe 4. Artistique : Gestes philosophiques et expériences esthétiques
L’art contemporain et la philosophie contemporaine connaissent aujourd’hui une aventure commune. Les frontières entre l’art et la philosophie s’estompent. Il y a bien une ‘‘inspiration philosophique de l’art contemporain’’ (Moeglin-Delcroix, Α., Les artistes contemporains et la philosophie, Revue d’esthétique, n° 44, 2003). Non seulement l’artiste lit les philosophes et s’en inspire, mais il inscrit l’interrogation philosophique dans son faire artistique. Les ‘‘performances’’ sont d’abord des interrogations de l’expérience : elles relèvent le défi que selon Dewey l’art lance à la philosophie, ‘‘défi qui a pour enjeu la compréhension, l’élargissement et l’amélioration de l’expérience’’ (Barbereau, Y., ‘‘Expérience et performance. Fragments d’un dialogue pragmatique’’, dans : Anne Moeglin-Delcroix (dir), Les artistes contemporains et la philosophie, Revue d’esthétique, n° 44, 2003). Dans quelle mesure la philosophie peut-elle relever ce défi en elle-même, au sein de son faire spécifique ? Dans quelle mesure le geste philosophique peut-il participer à cette compréhension, cet élargissement et cette amplification de l’expérience ? Expérience artistique et expérience artistique, geste philosophique et geste artistique peuvent-ils se nourrir l’un de l’autre, faire œuvre commune ? Ces interrogations et ces pratiques communes à l’art et à la philosophie ont par ailleurs leurs pendants en éducation. Non seulement, les recours à l’art et aux artistes comme alternatives éducatives se multiplient, mais de plus en plus nombreuses sont les initiatives éducatives conjuguant l’intervention artistique et l’intervention philosophique.
2nd International Biennale on Practical Philosophy.
‘‘Philosophy in Praxis. The philosophical gesture: political, ethical, educational, artistic engagements’’
May 8 – 11 2020
Laboratory of Research on Practical Philosophy (L.R.P.Ph.)
http://practphilab.aegean.gr/
University of the Aegean, School of Humanities Department of Preschool Education Sciences and Educational Design, Rhodes (Greece)
At a time of intense doubt concerning the characteristics of the «crises» which affect here and there the western societies, a certain social demand arises towards the contribution of philosophy to the search for the meaning of existence and the experience of a coherent life. It is still possible, for some thirty years now, to talk about a certain «desire for reflection» which, at the level of philosophical activities, is expressed, among other things, through numerous practices, more or less innovative, such as philosophical cafés, philosophy workshops for children, especially «philosophical events», where the «desire for philosophy» and the «desire for art» are met, or even a whole production for the general public from philosophy magazines, through corridors with books for «personal development», up to cultural sites in shopping centers.
In this context, it is easy to guess that the philosopher’s activity runs the risk of losing its particularity drowing in an amorphous mixture of various activities, centered on, for example, spirituality, ecology, orientalism, healing, self-awakening or creativity. Conversely, however, an attitude to unconditional denial of all new forms of philosophical practice, although potentially capable of reinforcing a refolding to the idea of a university as ‘temple’, could cut off philosophers from the movements of the world and from activities, with which people try, exactly, to realize the primary philosophical plan: philosophy is a set of exercises, because it is «a way of life, a form of life, a choice of life» (Hadot, P., La philosophie comme manière de vivre [Philosophy as a way of life], Paris: Albin Michel, 2001, p. 154).
Therefore, without abandoning its anchor in a history and a set of methods that make up its particularity as a cognitive field, philosophy must also accept and take over its practical character, which is about:
- its ability to help in decision-making (it is practical, what is involved in the process of choosing, consultation, engagement),
- its ability to be incarnated in a form of life (it is practical, what is concretized in gestures, either actions or attitudes), or even its embodied form,
- its ability for discovery and creation of meaning for human activities (it is practical, what can register its meaning within the experience of persons),
- its possibility of questioning, criticizing and discussing in reference with this which remains problematic within human existence (it is practical, whose meaning remains open, without «truth» or a definitive answer).
The ambition of the Biennale organizers and the Laboratory of Research on Practical Philosophy is therefore to question, to explore the concept of philosophical gesture within a complexity that could not conceal the superficial visibility of its meaning: what is a philosophical gesture? How it can be characterized? How do we make a philosophical gesture? In what practices it is recorded? And on the verge of all these: are there, finally, gestures which are pure philosophical?
It is, of course, an ambition not so recent: from the ancient practices of self in philosophical schools to the contemporary political commitment in the name of philosophical principles, passing through Marxist debates over philosophy as «theory of theoretical practice» or from existentialist reflection about attitudes and actions through which the person «chooses oneself», philosophy has often be confronted with its practical appearances. It seems, however, that the concept of ‘‘philosophical gesture’’ continues to be insufficiently clarified, especially in a context whose profoundly problematic character we have shown above; in its «modesty», implies at least a rupture with prominent philosophies, with their theoretical demands for the determination of their practices and purposes. In fact, this term is proposed to demonstrate, describe, problematize and process the geometric locus or the intersection between the theoretical and the practical, at the exact point where they are articulated.
Therefore, the question in relevance with the concept of philosophical gesture has no intention of condemning certain types of philosophical practices (metaphysics, for example) neither to promote a single view of a philosophical gesture summarizing in itself the essence of practical philosophy. Biennale’s aim, therefore, is not to construct the ‘‘truth’’ of philosophical gesture, but to highlight the abundance and the complementarity of meanings, sometimes of controversial ones, of which we are attempting the division into four axis of work, to which, respectively, will also be distributed the proposals for Oral Communications, Workshops, Round Tables and e – Posters:
- Axis 1. Political: Philosophical gestures and life in the City
The philosophical gesture towards the City, from Plato and onwards, wanted to be radical. After Socrates’ death, the conflict between the philosopher and the City, as analyzed by Hannah Arendt, «had reached its point of paroxysm» and «is in this situation where Plato conceived the idea of the tyranny of the Truth» (Qu’est-ce que la politique? [What is politics?]), Paris: Seuil, Coll. Points, 2014, p. 59): the philosopher had to be a king. The figure of the philosopher’s «prince’s counselor», continuing to exist in the heart of the Republic, is its heritage. Today it is eliminated. However, the «need» for philosophy in the City is not eliminated with it. An «austere» philosophy, succeeds a philosophy whose gestures aspire to participate in the common sense, in this sense that «not only we have commonly but in addition makes us capable to integrate a common world and thus to make it feasible» (op. cit., p. 90) or even to disengage or to move away from it by understanding it as an epistemological obstacle (Bachelard, G., La formation de l’esprit scientifique, [Formation of the scientific mind], Paris: Vrin, 1938). However, philosophy within this common space does not seems to have any advantage; will it have a role? Is there a special gesture for the philosopher in favor of this common space, which is difficult to be constructed and recognized?
- Axis 2. Ethical: Philosophical gestures, formation & transformation of the self, orientation of life.
For many men and women of our world today, the search of the self, the search of personal identity, passes as «personal development,» which has become the modern form of Bildung. However, such an important phenomenon cannot be only the result of fashion. It reaches fundamental social and cultural developments. It deeply concerns the contemporary identity: what we are, how we perceive ourselves as human beings.
On the other hand, we cannot avoid realizing that the educational model that has been imposed, largely ignores all the tradition of moral gestures and existential exercises. The idea according to philosophy would be a global form of education is very old. By studying the ancient texts, Pierre Hadot insisted that philosophy, because it is an art of life, is essentially a set of varied practices and exercises, not the construction of a technical language intended for specialists (Hadot, P., Exercices spirituels et Philosophie antique [Spiritual exercises and Ancient Philosophy], Paris: Albin Michel, 2002).
This axis therefore, will bring to the light those minimal gestures that organize or disrupt ethics in plural environments, giving precisely emphasis on this which allows human person to be formed in different circumstances which at the same time built and challenge her. In this specific frame we will be also interested, for example, in philosophical intervention in clinical conditions. Because, in fact, if this intervention is closely related to caring for the other in the heart of a fully philosophical ethic, equally reflects the problematic of experience: isn’t philosophical intervention intending to give meaning to health and illness as a purely human experience? On the other hand, we try to understand how philosophical intervention reveals inner layers at the ethical level, especially when this ethics is subject to the particular conditions of the different fields of activity or in diffferent professional environments : what would be the gestures that would emancipate ethics, seen as a persistent movement of reflection, in the frame of diversified contexts, engagements and limitations, within and beyond codes, methodologies, styles, practices?
- Axis 3. Educational: Philosophical gestures and the culture of mankind
Whether in the formation of the self or in the education of young people, education could not be exhausted in some operative actions (integration, training, transmission, evaluation, socialization, framing and so on). It is rather presented as a set of philosophical gestures intended to make us better or, more moderately, to help us live a life worthwhile to experience, that is, a philosophical life.
Nowadays a model that is marked by the utilitarianism and technocratic design of education (a model of skills, among others) promotes a technicalist perception of education, which is opposed to numerous practices that draw from sources of ancient education, the humanitarian Renaissance, the Bildung or, more recently, from the galaxy of the new Education, since the latter is not limited to ‘‘teaching techniques’’, but still carries a philosophical and political plan.
Biennale will therefore be able to investigate at least two types of problems:
* On a conceptual level, it will be interesting to explore the limits of the concept of ‘‘gesture’’ in education distinguishing it from concepts, like those of exercises, practices, actions, attitudes, but also associating it with them. In what sense smile to a child or reprimand it, are philosophical gestures? In what sense professional gestures in the field of education can be called «philosophical»?
* On a practical level, participations can focus on examples of philosophical pedagogical gestures and on their implementation. In this field, day-to-day experiences in classrooms and educational spaces could be co-examined with practices in which are lead by specific pedagogical and educational trends .
- Axis 4. Artistic: philosophical gestures and aesthetic experiences
Modern art and contemporary philosophy know today a common adventure. The boundaries between art and philosophy are confused. There is also a talk about ‘‘philosophical inspiration of modern art’’ (Moeglin-Delcroix, A., Les artistes contemporains et la philosophie [Contemporary artists and philosophy], Revue d’esthétique, 44, 2003). The artist not only reads the philosophers and is being inspired by them, but registers the philosophical question to the artistic action. «Performances» are basicaly questions of experience: they accept the challenge that, according to Dewey, art puts in philosophy, ‘‘a challenge that as a stake has the understanding, widening and improvement of experience’’ (Barbereau, Y., ‘‘Expérience et performance. Fragments d’un dialogue pragmatique’’ [Experience and performance. Fragments of pragmatist dialogue] in: Moeglin-Delcroix, op. cit.). To what extent philosophy can accept this challenge in its own self, in the bay of its own action in its particularity? To what extent can philosophical gesture be possible to participate in this understanding, this widening and this enlargement of experience? Philosophical experience and artistic experience, philosophical gesture and artistic gesture can feed one another, co-work? These questions and these practices, common in art and philosophy, however, find their end in education. Not only references to art and artists are multiplied as educational alternatives, but increasingly educational initiatives attempt to combine artistic and philosophical intervention.
